Hvað gerist þegar borgarbarn, sem lítur á það sem stórvirki að arka upp Bankastrætið, er fyrirvaralaust drifið í fjallgöngu? Elísabet Jökulsdóttir segir frá reynslu sinni af einni þekktustu gönguleið íslenska hálendisins.
—-
Texti: Elísabet Jökulsdóttir – Myndskreyting: Lóa Hjálmtýrsdóttir
—-
HVERNIG líst þér á að koma með yfir Fimmvörðuháls?
Fimmvörðu hvað?
Það verður farið í Þórsmörk í kvöld, gist þar, vaknað í bítið og gengið yfir Fimmvörðuháls og komið að Skógum um kvöldmatarleytið og farið í sund.
Eru fimm vörður á þessum Fimmvörðuhálsi?
Við getum reynt að telja vörðurnar.
Er þetta ekki svakalega brattur háls?
Hann er í þúsund metra hæð. Þú kemst það alveg.
Gleymdu því. Ég á fullt í fangi með að komast upp Bankastrætið.
Ég sit í sól og blíðu á kaffihúsi við Austurvöll, tiltölulega óhult, þegar vinur minn af prússneskum aðalsættum birtist með þetta kostaboð. Þórsmörk? Ég hef aldrei komið þangað. Fimmvörðuháls? Ég hef aldrei heyrt um hann. Fjallganga? Ég myndi deyja. Fyrst myndi ég dragast aftur úr hópnum, en másið í mér heyrðist langar leiðir, svo fengi ég hjartaáfall og heilablóðfall af áreynslunni. Ég reyki nefnilega of mikið. Svo hef ég ekkert verið að klífa fjöll upp á síðkastið. Og fara í einhverjum brjáluðum hóp þar sem allir eru í súperþjálfun í spútnikgöllum.
Nei, ég held ég fái mér bara meira kaffi. Og aðra sígarettu. En vinur minn vill ekki gefa sig og stingur upp á að ég fari í auðveldari göngu í Þórsmörk, ef ég treysti mér ekki yfir Fimmvörðuháls. Hann er sem fyrr segir af prússneskum aðalsættum, heitir Gústav Stolzenvald, alinn upp á fjöllum og í fjallakofum, hleypur „Laugaveginn“ á nokkrum tímum, vinnur þetta sumar sem leiðsögumaður hjá Ferðafélagi Íslands en stofnaði sjálfur ferðaklúbb fyrir ári síðan. Það er Allsnægtaklúbburinn, sem er nýtt fyrirbæri í ferðamálum á Íslandi. Ferðin yfir Fimmvörðuháls er á vegum Ferðafélagsins en óneitanlega með allsnægtalegu yfirbragði. Gústav skrifar lista yfir það sem ég skuli hafa með og síðast á listanum, á eftir svefnpoka, lopapeysu og regngalla, stendur Töfradót.
Töfradót?
Já, þú mátt hafa eitthvert töfradót með þér.
Ég skil.
Og ef þú átt bangsa.
Ég á hvítan ísbjörn.
Fínt, taktu hann með.
Ég þarf að taka ákvörðun í einum grænum og það tekst. Ég skelli mér með. Það er líka gaman að fara svona allt í einu. Á ljóshraða. Beint út í óvissuna. Taka áhættuna. Þó ég eigi enga fjallgönguskó og eigi á hættu að vera langt á eftir hópnum. Ég syng þá bara með sjálfri mér og skima eftir álfum.
Það er maður með íslenskar rúnir í poka á kaffihúsinu. Ég fæ að draga rún og fæ auðu rúnina.
Er það ekki eitthvað hræðilegt. Ég dey sem sagt.
Það er rún fíflsins. Þú átt að taka áhættu og skemmta þér.
Rútan leggur af stað klukkan átta, þéttsetin ferðamönnum og frammí situr leiðsögumaður og segir okkur allt um fjöll, firnindi og drauga á leiðinni. Mér finnst gaman að ferðast í rútum, þær bruna áfram, allir hugsa sitt, þessi lágværi kliður og svo fer að rökkva og við brunum inn í rökkrið. Útlínur landslagsins sýnast breytast því litirnir breytast. Við förum yfir margar ár, stórar og smáar, á leið inn í Þórsmörk og það rifjast upp fyrir mér þegar ég var lítil og fór með afa Kristjóni í ferðalög í gamla daga. Alltaf út í bláinn. Hópurinn sem ætlar yfir Fimmvörðuháls samanstendur af ellefu manns og við eigum að gista á vesturloftinu.
Ég vakna eldsnemma morguns í dagrenningu og kem auga á undrið, sólin gyllir Eyjafjallajökul, yfir jöklinum er einhver töfrabirta, fjall úr öðrum heimi, fjall úr heiminum mínum, þetta er landið mitt og jökullinn minn. Og jökullinn leggur af stað, mjakar sér inn um gluggann, rennir sér ofan í svefnpokann og kúrir sig upp að mér og hvíslar: Farðu á fætur, því fegurðin er vöknuð. Mér dettur í hug að skreppa út að teyga þessa undrabirtu og gá hvernig Þórsmörk lítur út. Ég er hrifnari af dagrenningu en sólsetri. Í dagrenningu er einhver spenna, gull og silfur og maður skynjar að þessi dagur hefur aldrei verið áður. Splunkunýr dagur utan úr geimnum. En það er svo gott að hjúfra sig ofan í pokann og sofa áfram og ég vakna ekki fyrr en mér er boðið í hafragraut með púðursykri og rjóma, algjört sælgæti og ég ákveð að hafa hann í morgunmat allan næsta vetur. Ég vissi ekki að hafragrautur gæti verið svona góður, en þetta er hluti af hugsjónum Allsnægtaklúbbsins, að gera það venjulega óvenjulegt. Og stundum þarf svo lítið til. Kannski dálitla skínandi stjörnu. Stundum þarf ég bara að sjá eina stjörnu á næturhimninum til að geta sofnað.
Hvernig fannstu upp á þessu með púðursykurinn og rjómann?
Það stendur í vísunni: Ég skal gefa þér upp á grín, allt með sykri og rjóma.
Svo fer hópurinn að tygja sig af stað. Það er sól og einmunablíða og einhver hefur orð á að ekki hafi verið farið yfir Fimmvörðuháls í svona veðri í allt sumar. Það er oft þoka á hálsinum. Ég er dolfallin yfir Þórsmörk. Hún er allt öðruvísi en ég ímyndaði mér, ég hélt að Þórsmörk væri væmin brekka og þar sætu Sigurður og María og fléttuðu blómakransa. En Þórsmörk er ægileg. Hér er landið allt á hreyfingu, í mótun, jöklarnir skríða niður um allar hlíðar og form í fjöllunum sem ég hef ekki séð áður. Form þar sem jafnvægið virðist vera að hrynja og fjöllin virðast vera að liðast í sundur en það munar einhverju svo að það gerist ekki. Það er eins og þessi fjöll séu ekki tilbúin, svo tilkomumikil og stórskorin. Skaparinn er enn að slípa þau og pússa. Sandar og straumharðar ár punta gólfið. Í fjallinu beint á móti er álfakirkja. Hún sést greinilega. Og allt í einu lýstir eldingu niður í höfuð mér og það rennur upp fyrir mér ljós. Það er hér sem álfarnir og hulduvættirnir verða til. Inni í þessum skrítnu fjöllum og í iðrum jarðar. Fjöllin eru full af álfum og hér verða þeir til og allt þeirra dót. Héðan fara þeir um allt Ísland. Þórsmörk er álfasmiðja. Og seinna þegar ég fer inn í álfakirkjuna á stjörnubjartri vetrarnóttu með kyndil og söng í hjarta átta ég mig á því að það væri ólíft í landinu ef ekki væru fyrir álfana sem vernda okkur og vísa okkur veginn.
Landslagið er mikilfenglegt en þó fíngerður blær yfir því, kjarrivaxnar brekkur og hlíðar. Ljúf rómantík og mögnuð spenna og þessar andstæður gefa manni engan frið. Andstæðurnar magna upp töfra. Hér getur allt gerst. Við erum komin að fjallinu þar sem við hefjum gönguna.
Ég ákveð að sleppa sígarettu í þetta sinn. Svo leggjum við á brattann og göngum í halarófu, gamlar fjárgötur. Sumar þeirra eru mörg hundruð ára gamlar og þær eru bæði fyrir menn og kindur. fjárgöturnar eru eins og margra alda gamalt mynstur í landinu. Kannski má sauma það út við tækifæri. Þetta er ansi bratt og fyrir neðan eru þessi fínu gil, sem enginn vandi er að steypast niður.
Ég reyni að vanda mig við að anda og blæs duglega frá mér og þegar við krönglumst upp einn mesta brattann, situr einn af samferðamönnunum, löngu kominn upp á brúnina og fylgist með.
Það er eins og það sé hvalur á leiðinni hingað upp.
Jæja, finnst þér það. Ég er líka að leika að ég sé hvalur. Ég get ekki alltaf verið ég. Ég breytist. Í næstu brekku mjálma ég. Þetta er maðurinn sem stakk af um kvöldið. Það er skrítið að vera að ferðast í hóp. Að ferðast í hóp sem maður þekkir heldur ekki neitt. Ég er að reyna finna út hvað liðið gerir, maðurinn, sem ég hélt að væri „bissnissmaður“, reynist reka kaffihús í Hafnarfirði. Hann er að springa úr gleði yfir því að vera á ferðinni uppi á fjöllum. Svo er annar sem ég held að sé barnakennari en hann er handritsfræðingur. En það er skrítið að sjá hvernig hópur hagar sér og hvernig maður hagar sér í hóp. Stundum verð ég að draga mig út úr hópnum og ímynda mér að ég sé ein á gangi ásamt stórkostlegum hugsunum mínum. En það er eitt sem er öruggt. Ég verð að hafa mig alla við. Ég er að berjast við þetta augnablik sem er núna. Augnablik sem kemur aldrei aftur. Skref sem verður aldrei stigið aftur. Ég er í rauninni í jóga. Ég er í augnablikinu, annars væri mér lífsins ómögulegt að komast áfram. Ef ég leyfði mér að hugsa um næsta áfangastað, hvíld, mat eða hvar við vorum áðan, þá væri ég búin að vera. Slíkar hugsanir draga úr manni allan mátt. En það er nefnilega það sem ég geri svo oft í mínu daglega umhverfi. Nú er ég komin í nýjar aðstæður og ég verð að vera í augnablikinu og ég sæki kraftinn í þetta eina augnablik. Og sem betur fer kemur nýtt á eftir þessu sem var að líða og þannig kemst ég áfram. Til eilífðar. Þannig renn ég inn í einhvern áður óþekktan tíma, næ sambandi við áður óþekkta orku, ég gleymi mér, þetta er nú algleymi ef það er til. Samt er þessi blessaður Fimmvörðuháls ekki eins ógnvænlegur og ég hélt. Ég hélt hann væri samsettur úr snarbröttum og sleipum hamraveggjum.
Við göngum bara og göngum og stundum er eitthvað talað en svo passar líka vel að þegja. Það heyrist svo mikið í þögninni. En það er afskaplega mikið af gráu grjóti, minna af gróðri og þarna blasir Mýrdalsjökull við í allri sinni dýrð. Það er einhver sérstök orka frá jöklum. Ég er farin að þekkja þá úr, frá venjulegum snæviþöktum tindum. Og þarna sést langt inn á öræfin, þar sem tónlistin verður til og streymir til byggða eins og rafmagnið. Svo förum við yfir Heljarkamb og í gegnum gat á kletti. Við höfum stoppað nokkrum sinnum á leiðinni til að kasta mæðinni en nú er komið að því að fá sér nesti. Útsýnið gefur auga leið, svo langt sem augað eygir. Gústav telur upp nöfn á fjöllum sem sjást, og þarna segir hann og bendir, er Hrafntinnusker. Það rýkur úr því. Þá gat mig ekki grunað að mánuði seinna væri ég að ganga upp á Hrafntinnuskeri í blindbyl og á glænýjum fjallgönguskóm. Og hrafntinnumolarnir eins og lakkrísbitar allt í kring. Fjallið sem við fórum yfir áðan er fullkomlega flatt að ofan.
Þarna er hægt að hafa dansgólf, sting ég upp á.
Já, þetta er fínt pláss fyrir fimmhundruð manns og allir að dansa samba.
Og hljómsveitin Júpíter upp á þessum tindi þarna.
Það væri gaman að hafa nokkra saxófónleikara ofan á tindunum. Landið svona fagurt og frítt og tónarnir titruðu frá fjalli til fjalls uns þeir ómuðu um allt land. Hópurinn er í voða fínum skóm, nema ég er í uppháum leðurskóm með hæl, ekki mjög háum en nógu háum til þess að geta sagt seinna að ég hafi farið í hælaháum skóm yfir Fimmvörðuháls. Þér að segja lærði ég að fara með ýkjur á Hornströndum.
Þú getur sagt að þú hafir farið á hælaháum skóm yfir Fimmvörðuháls.
Ég er líka með síðan kjól í bakpokanum.
Þegar þú ert komin í kjólinn skal ég gefa þér rósina. Gústav Stolzenvald hefur nefnilega skreytt bakpokann sinn með rós. Rósin er rauð, ættuð úr Dalsgarði í Mosfellssveit en það er orðinn siður hjá honum að ferðast með rósir yfir öll fjöll. Af hverju?
Það liggur eiginlega í augum uppi. Bara furðulegt að engum skuli hafa dottið það í hug fyrr. Hann segist líka vera að prófa hvað íslenskar rósir þoli mikið. Í einni ferðinni skreytti hann Tindafjallajökul með gaddfreðnum rósum. Svo eru þetta líka veislurósir. Ferðalög Allsnægtaklúbbsins eru hugsuð eins og veislur. Og á leiðarenda eru rósirnar settar í vasa undir borðhaldinu sem fer fram á allsnægtaborðinu. Á allsnægtaborði er allt sem mann vantar. Ef það vantar ekki neitt er ekkert á borðinu en það er samt allsnægtaborð. Ef mann langar í lambalundir, rósir og rauðvín eru það allsnægtir. Og þegar hópurinn stoppar, til að kasta mæðinni eða dást að útsýninu fáum við að þefa af rósinni og fáum kraft úr ilminum. Þetta fullyrðir leiðsögumaðurinn alveg bláeygur og við trúum honum og endar með að sumir eru orðnir svo trúaðir að þeir biðja um rósailm. Ilmur lyftir upp augnablikinu eins og tónlist eða bros. Þegar ég er leið fæ ég mér stundum ilmvatn og þá er allt annað að vera leiður. En áfram göngum við og göngum, rétt eins og við séum að leita að tilgangi lífsins. Nú erum við komin á sporð Eyjafjallajökuls, sem endurkastar sólarljósinu. Einstaka sinnum mætum við öðrum sem eru líka að leita að tilgangi lífsins. Og Gústav segir:
Það er skrítið, menn rétt heilsast á fjöllum nú orðið. Í gamla daga, ef maður hitti mann á fjöllum, urðu þeir kannski vinir til æviloka.
Þeir skrifuðust allavega á, segir handritsfræðingurinn.
Við erum upp á háhálsinum. Urð og grjót, ekkert nema urð og grjót og allt grátt og snjóskaflar. Við erum í þúsund metra hæð og héðan liggur leiðin í sæluhús. Þar sitja sautján draugar til borðs og segja draugasögur af öðrum draugum. Við ákveðum að trufla ekki en setjumst út á veröndina og viti menn: Þarna sést hafið, langt, óralangt í burtu og fyrir neðan. Hafið og landið mætast og renna saman svo skilin verða óljós eins og skil himins og hafs geta orðið. Sumir staupa sig, aðrir segja sögur eða fara með vísur og við sitjum hér, þessi dálitli hópur og enginn í heiminum veit um okkur. Það er sumar en það gæti skollið á hríð og þá yrðum við að hreiðra um okkur í sæluhúsinu ásamt draugunum og bíða þar til veðrinu slotaði eða láta fyrirberast þangað til okkur yrði bjargað. Leiðsögumaðurinn notar tækifærið og segir okkur allt um hinn íslenska smala, sem hann vill hefja til vegs og virðingar. Og svo er farið með vísur, það er merkilegt, á ferðalögum er alltaf verið að syngja söngva, segja sögur og fara með vísur. Gústav lofar okkur að heyra vísu eftir Sólon Íslandus, sem er svona:
Ég er gull og gersemi,
gimsteinn elskuríkur.
Ég er djásn og dýrmæti,
drottni sjálfum líkur.
Þessi vísa er sjálfstraustsyfirlýsing Allsnægtaklúbbsins. Það er mjög gott að finna sér fínt fjall og láta hana bergmála. Svo getur maður líka búið til bergmál með fólki. Þá leikur fólkið fjallið. Og áfram er haldið af stað. Allt verður svo skýrt á ferðalögum. Og manni verður ljóst að lífið er ferðalag. Það er ekki bara klisja. Það fer að halla undan fæti, við krönglumst yfir og gegnum meira grjót, mela og klappir og klungur. Þá skyndilega, eins og úr annarri veröld, birtist nýtt efni, vatn. Streymandi vatn, mjúkt, glitrandi, sveigjanlegt, bjart, andstæða grjótsins. Þetta er lífið, lífið sem kemur í ljós. Þarna streymir lífið niður fjallið, og glitrar. Þetta er efnið sem kveikir og það er súrefni í því og sólin skín á það. Þetta eru allsnægtir, töfrar: Vatn, sólskin og súrefni. Og brátt kemur áin í ljós, Skógá með öllum sínum fögru og fínu fossum sem eru eins og perlur, þræddar á festi. Hver foss gæti sómt sér á póstkorti, það veit bara enginn um þá. Mjóar sprænur, glaðir, tignarlegir, fyndnir, tveir saman, fossandi niður gil og kletta, Sumt eru flúðir og við rífumst um hvað sé foss og hvað flúðir. En þetta er ótrúleg fjölbreytni og einn er meira að segja aftan úr grárri forneskju, mosavaxinn foss, hvort sem þú trúir því eða ekki. Allt í einu finnur maður tímann, því tíminn er foss sem streymir áfram og eina sem ég get gert er að reyna að vera í þessu augnabliki, beisla þannig tímann og fá orku til að lifa og streyma í farvegi.
Það eru stanslaus undur á leiðinni og auðvelt að dvelja heilan dag við hvern foss. Og Skógarfoss sjálfur, kóróna þessa sköpunarverks, það dynur í honum og hann steypist niður og lætur mann ekki gruna alla þessa fögru bræður hans og systur. Maður stendur bara fyrir framan hann og hverfur inn í úðann og af því hann er svo montinn og tilkomumikill fer maður ekkert að gá að hinum fossunum. Og við steypumst niður brekkuna meðfram Skógarfossi. Fyrir neðan bíður rútan. Ég komst alla leið, á háum hælum og berfætt með blöðrur en alsæl og að springa úr hamingju og í sundlauginni að Seljavöllum finn ég að allt inn í mér er orðið stærra. Það er allt í einu miklu meira pláss í heiminum, meiri fegurð, meira líf, allsnægtir og ég sé mig fyrir mér upp á einhverjum fjallstindi, ég er alein og ég kalla með öllum líkamanum og það bergmálar úr öllum áttum: Ég elska Ísland.
Elísabet Jökulsdóttir
Rithöfundur.
Úr sumarblaði í boði náttúrunnar 2017 – Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 1995.
